บทความเรื่องภูมิปัญญาท้องถิ่นในการ
ดูแลสุขภาพของสตรีหลังคลอด ในกลุ่มชาติพันธุ์แขมร์เลอ
พฤกษชาติ ทบแป
บทนำ
ทุกชาติภูมิ ล้วนมีภูมิปัญญาดั้งเดิมของตน อันเป็นผลจากการสั่งสมประสบการณ์ การเรียนรู้ และความเข้าใจในชีวิตต่อธรรมชาติ (กิ่งแก้ว เกษโกวิทและคณะ.2547:1) ถ่ายทอดต่อๆกันมา จนกลายเป็นเอกลักษณ์ และยึดถือปฏิบัติกันต่อมา ภูมิปัญญาท้องถิ่น (Local Wisdom) เป็นสิ่งที่แสดงให้เห็นถึงองค์ความรู้ สติปัญญาในการแก้ไขปัญหา และการจัดการ หรือการปรับตัวในการดำรงชีวิตอย่างเหมาะสมกับยุคสมัย ภูมิปัญญาท้องถิ่นได้เชื่อมโยงสิ่งแวดล้อมทางสังคม ธรรมชาติ และสิ่งแวดล้อม ซึ่งเป็นฐานคิดที่อยู่ในมิติของวัฒนธรรม และมีอิทธิพลต่อท่าที ความรู้สึกนึกคิดและเป็นตัวกำหนดพฤติกรรมของคนในท้องถิ่น(จรรยา จินต์จิระนันท์.2547:1)
สังคมไทยเป็นสังคมหนึ่ง ที่ใช้ความสามารถในการดำรงชีวิต บูรณาการจนก่อรูปเป็นวัฒนธรรมแบบต่างๆ สืบทอดต่อกันมานับชั่วอายุคน ไม่ต่างจากสังคมอื่นๆ มีทั้งภูมิปัญญาด้านการเกษตร หัตถกรรม ศิลปะ ดนตรี ตลอดจนการดูแลสุขภาพด้านต่างๆ ซึ่งสิ่งต่างๆเหล่านี้ ล้วนแต่เกิดจากการคิดเอง ทำเอง มีความเป็นลักษณะเฉพาะ และแตกต่างกันไป โดยสามารถปรับเปลี่ยนให้เหมาะสมกับแต่ละโอกาส สถานการณ์ ของแต่ละชุมชนหรือท้องถิ่น จนเกิดองค์ความรู้ที่สามารถสืบทอดอย่างต่อเนื่องได้ เรียกว่า “ภูมิปัญญาชาวบ้าน” หรือ “ภูมิปัญญาท้องถิ่น” (จตุพร วิศิษฏ์โชติอังกูร.2548:1) มีการกล่าวถึงความสำคัญของภูมิปัญญาท้องถิ่น คือ “ชาติหรือชุมชนที่ดำรงความเป็นชาติ หรือชุมชนมาได้ ย่อมต้องมีภูมิปัญญาแห่งชาติ (Nation wisdom) หรือภูมิปัญญาท้องถิ่น (Local Wisdom) อันผ่านการสังเกต ทดลองใช้ คัดเลือก และถ่ายทอดเป็นวัฒนธรรมสืบต่อกันมา การพัฒนาใดๆ หากขาดการคำนึงถึงภูมิปัญญาแห่งชาติ และภูมิปัญญาท้องถิ่นแล้ว การพัฒนานั้นๆอาจทำให้ เสียสมดุลในชีวิตและสังคม” (ประเวศ วะสี อ้างในจตุพร วิศิษฏ์โชติอังกูร.2548:1)
ในปัจจุบันการแพทย์สมัยใหม่ เป็นกระแสหลัก ของคนทั่วโลก ทำให้ภูมิปัญญาท้องถิ่นที่เคยมีในชุมชนต่างๆ อาจถูกมองข้าม หรือถูกละเลย แต่ก็ปฏิเสธไม่ได้ว่า เทคโนโลยีทางการแพทย์สมัยใหม่เอง ถึงแม้จะมีความทันสมัย แต่ก็ไม่สามารถตอบสนองความต้องการด้านสุขภาพทั้งหมดของท้องถิ่นได้ โดยเฉพาะความต้องการด้านองค์รวม ทั้งทางอารมณ์ สังคม และจิตใจ ดังคำบอกเล่าของ แม่บัวลี ห่อชินวงษ์ อายุ 74 ปี , เมืองชนะสมบูรณ์ สปป.ลาว. 22 สิงหาคม 2552 “ผ่านการคลอดลูกเจ็ดคน คลอดอยู่บ้าน ไม่เคยคลอดที่โรงพยาบาล กินยาต้มรากไม้ หมอพื้นบ้านหามาขายให้ ซื้อสิบถึงยี่สิบกีบ อยู่ไฟหก เจ็ดวัน อาบน้ำอุ่นตลอดเวลาอยู่ไฟ”
และคำบอกเล่าของ แม่ได้ สีนาวงษ์ อายุ 63 ปี , เมืองชนะสมบูรณ์ สปป.ลาว. 22 สิงหาคม 2552 “หลังคลอดกินน้ำร้อน นอนไฟ กินน้ำร้อน 1 เดือน หรืออบไอร้อน 2 อาทิตย์ งดนอนกับผัวเกือบ 2 เดือน ลดเผ็ด เค็มมากและอาหารดิบ”
และนั่นคือตัวอย่างของการพึ่งพิงภูมิปัญญาที่เป็นสิ่งที่ประชาชนปฏิบัติต่อๆกันมา และเป็นการช่วยเหลือตนเอง เพื่อทดแทนสิ่งที่บริการการแพทย์สมัยใหม่ไม่สามารถตอบสนองความต้องการในทุกมิติของเขาได้ ในบางครั้งหลักปฏิบัติทางการแพทย์สมัยใหม่ ก็ขัดแย้งกับวิถีชีวิตเดิมของคนในท้องถิ่น ค่าใช้จ่าย ที่กลายเป็นภาระของประชาชนที่ต้องจ่ายสูงขึ้น และเกิดปัญหาการไม่สามารถเข้าถึงบริการการแพทย์สมัยใหม่ได้อย่างทั่วถึง มีช่องว่าง และความแตกต่างระหว่างคนในสังคมเมืองกับสังคมชนบท การดูแล รักษา ฟื้นฟูสุขภาพทั้งด้านร่างกายและจิตใจ ควรต้องคำนึงถึงความเหมาะสม ความต้องการ และไม่ขัดต่อวัฒนธรรมที่จัดอยู่เหนือความคิด หรือกฎเกณฑ์ที่เป็นวิทยาศาสตร์ซึ่งมักถูกมองว่าล้าหลัง งมงาย
ภูมิปัญญาท้องถิ่นการแพทย์แผนไทยเป็นความสามารถในการจัดการป้องกันและรักษาสุขภาพของคนในชุมชน โดยเน้นให้ชุมชนสามารถพึ่งตนเองทางด้านสุขภาพและอนามัย ในทฤษฎีการแพทย์แผนไทย สมุฏฐานของความเจ็บป่วยทั้งหลายนั้นเกิดจากความวิปริตแปรปรวนหรือเสียสมดุลของธาตุทั้งสี่ คือ ดิน น้ำ ลม และไฟ ที่ประกอบขึ้นมาเป็นร่างกายของมนุษย์โดยมีปัจจัยอื่น ๆ ได้แก่ ฤดู อายุ กาลเวลา ถิ่นที่อยู่ พฤติกรรมทางกาย สภาพจิตใจ และอาหาร เข้ามาเกี่ยวข้อง หลักการบำบัดรักษาความเจ็บป่วยจึงมุ่งไปที่การปรับสมดุลของธาตุ(คณะกรรมการแห่งชาติด้านยา. 2549. อ้างในสิริพันธ์ รุ่งวิชานิวัฒน์ และคณะ. 2552:136) เป็นวิถีหรือองค์ความรู้ในการดูแลสุขภาพ ทั้งการส่งเสริม การรักษา การฟื้นฟูร่างกาย จิตใจ สิ่งแวดล้อม โดยใช้องค์ความรู้ ของตนเอง ของคนไทยที่หล่อหลอมสืบต่อกันมา เนิ่นนาน ถ้าแยกย่อยภูมิปัญญาพื้นบ้านที่เกี่ยวกับการแพทย์แผนไทยออกมาเป็นรายละเอียดก็จะได้ตั้งแต่การดูแลทารก เด็ก หญิงตั้งครรภ์ หลังคลอด ผู้สูงอายุ และอื่นๆ ซึ่งนับได้ว่าตั้งแต่เกิดจนตาย
ในชุมชนชนบท ในพื้นที่ภาคอีสาน การยึดปฏิบัติ ตามแนวความเชื่อดั้งเดิม การยึดถือสิ่งที่เหนือธรรมชาติ ยังเป็นสิ่งที่ช่วยควบคุมกำกับให้ผู้คนอยู่รวมกันในชุมชนได้อย่างเป็นปกติสุข สำหรับการดูแลสุขภาพมารดาและเด็กเองก็เช่นเดียวกัน ในพื้นที่ภาคอีสาน ได้มีผู้ศึกษาเชิงสำรวจเรื่องภูมิปัญญาชาวบ้านที่ยังคงสืบทอดของหญิงตั้งครรภ์ หญิงหลังคลอด และการเลี้ยงดูเด็ก ในเขตอำเภอหนองเรือ จังหวัดขอนแก่น พบว่าหญิงตั้งครรภ์ยังคงปฏิบัติตามภูมิปัญญาเดิมอย่างเคร่งครัด ในการดื่มน้ำมะพร้าวเพิ่มมากขึ้น ร้อยละ 63 ทำงานบ้าน และงานอาชีพเหมือนเดิมร้อยละ 88 และร้อยละ 74 ไม่ไปงานศพร้อยละ 82 หญิงหลังคลอดไม่อยู่ไฟร้อยละ 59 กินอาหารประเภทหัวปลี เพื่อเพิ่มน้ำนมร้อยละ 80 ไม่กินเป็ดเทศร้อยละ 50 ส่วนการเลี้ยงดูทารกแรกเกิดถึง 1 ปี ยังคงปฏิบัติตามภูมิปัญญาเดิมด้านการป้อนอาหารเสริม ร้อยละ 39 และพาเด็กไปครอบของรักษาร้อยละ 42 ซึ่งผลการศึกษาดังกล่าวแสดงให้เห็นว่ายังมีการใช้ความเชื่อ หรือภูมิปัญญาเดิมมายึดถือปฏิบัติดูแลสุขภาพของกลุ่มมารดา และทารกอยู่ (กิ่งแก้ว เกษโกวิษ และคณะ. 2547:บทคัดย่อ)
เนื้อหา
ในพื้นที่จังหวัดสุรินทร์มีชุมชนหลายชาติพันธ์อาศัยอยู่ เช่น ลาว กูย ส่วย และเขมรหรือแขมร์เลอ ซึ่งแต่ละชุมชนต่างก็มีความเชื่อดั้งเดิมที่ ผ่านการทดลองปฏิบัติ และสั่งสมเป็นภูมิปัญญาที่ช่วยดูแลสุขภาพให้มารดา ทารกมีความปลอดภัย มีการดำเนินชีวิตอย่างปกติสุข ดังข้อมูลที่รวบรวมจากการลงพื้นที่ภาคสนาม เก็บข้อมูลในกลุ่มชาติพันธุ์แขมร์เลอ ตำบลตาเบา อำเภอปราสาท พบว่ามีการใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นในการดูแลสุขภาพสตรีหลังคลอด มายาวนานโดยแบ่ง ระยะการดูแล ดังนี้
1. ระยะก่อนคลอด ( 3 เดือนก่อนคลอด )
การสังเกตลักษณะใกล้คลอด และการเตรียมการคลอด : ยอดมดลูกจะลดต่ำลง เนื่องจากส่วนนำของเด็กเลื่อนต่ำลงช่องเชิงกราน วัดระดับยอดมดลูก จากระดับ 3/4
เหนือสะดือ ลดลงเป็น 2/4 เหนือสะดือ(lightening) การสังเกตระยะใกล้คลอดสามารถตรวจได้โดย “กดดูที่ใต้ลิ้นปี่ ถ้านุ่ม แสดงว่าอีกไม่เกินหนึ่งถึงสองสัปดาห์ ต้องคลอดแน่นอน” (นางเป็ง มีบุตรดี อายุ 80 ปี ผดุงครรภ์โบราณ. 20 พย. 52 )
การเตรียมสถานที่คลอด เดิมอดีตเตรียมสถานที่คลอดในบ้าน ห้องปิดมิดชิด ไม่มีลมโกรก“บอนเลจ-นอง-กนอง-มัน-ออย-ขยอล-รโฮด” (นางเป็ง มีบุตรดี อายุ 80 ปี ผดุงครรภ์โบราณ. 20 พย. 52 ) เพื่อควบคุมอุณหภูมิภายในห้อง ป้องกันไม่ให้ฝุ่นละอองปลิวเข้าไปในห้อง การทำคลอดทำโดยหมอตำแย มีสามีหรือผู้หญิงที่มีประสบการณ์ช่วยดูแลระหว่างคลอด และดูแลเด็กแรกเกิด คลอดไม่ได้เสียชีวิตก็มีมาก ปัจจุบัน คลอดที่ โรงพยาบาลปราสาท โดยสามี แม่ย่า แม่ยาย หรือหมอตำแยหรือผู้หญิงที่มีประสบการณ์ช่วยดูแลระหว่างนำส่งและดูแลเด็กแรกเกิดที่ตึกหลังคลอดด้วย หากคลอดเองไม่ได้ ก็รับการผ่าตัดคลอดทางหน้าท้อง
การรับประทานอาหาร : “โฮบบานกร๊บยาง ออย-เมียนกันลัง-เทอ-การ ออยเวีย-เลจ-เงีย” คือให้รับประทานอาหารได้ทุกอย่าง เพื่อให้มีความแข็งแรงเบ่งคลอดได้ง่าย (นางเป็ง มีบุตรดี อายุ 80 ปี ผดุงครรภ์โบราณ. 20 พย. 52 )
การปฏิบัติตัวเพื่อป้องกันอันตราย และสิ่งชั่วร้าย ทั้งทางร่างกายและจิตใจ : “รนา-เกยทะเลียะโกน เก-มันออยบีทปะเดยเต” (นางจาด สำราญสุข อายุ 48 ปี หมอจับเส้น. 19 พย. 52 ) หมายถึง คนที่เคยแท้งบุตร ไม่ให้อยู่ใกล้สามี ซึ่งหมายถึง ต้องงดมีเพศสัมพันธ์กับสามี เพื่อป้องกันการแท้งบุตรได้
“เรบ-นองเบยแค นองเลจ กแมย-เดอ-เพลอว ฉงาย คลาย-เวียเลจ-มุนกันน็อด” (นางซึม สำราญสุข อายุ 74 ปี ผู้สูงอายุ. 22 พย. 52 ) หมายถึง 3 เดือนก่อนคลอด ห้ามเดินทางไกล อาจคลอดก่อนกำหนดได้ ซึ่งข้อปฏิบัติดังกล่าวตรงกับข้อควรปฏิบัติในแนวทางแพทย์แผนปัจจุบัน
“แฮ-ขมอ็ย ฮามเลย เวีย-โลดจับ-เลิดน๊ะ” นางซึม สำราญสุข อายุ 74 ปี ผู้สูงอายุ. 22 พย. 52 หมายถึงหญิงตั้งครรภ์ที่ท้องโตมากๆ หรือที่เรียกว่าท้องแก่ ใกล้คลอด ควรทำจิตใจให้สบาย ไม่ควรไปร่วมงานศพ หรือแห่ศพ ซึ่งอาจส่งผลให้จิตใจหดหู่ ซึมเศร้าได้
2. ระยะหลังคลอด
ระยะหลังคลอด (Puerperium, Postpartum period, Puerperal period) หมายถึง ระยะเวลาตั้งแต่แรกคลอดไปจนถึง 6-8 สัปดาห์หลังคลอด ซึ่งเป็นช่วงที่มีการปรับตัวทั้งด้านกายวิภาคและสรีรวิทยาของอวัยวะต่าง ๆ ที่เปลี่ยนไปเนื่องจากการตั้งครรภ์และการคลอด รวมถึงภาวะจิตใจให้กลับคืนสู่สภาพปกติเหมือนก่อนการตั้งครรภ์ นอกจากนี้ยังรวมถึงการปรับตัว ด้านบทบาทของความเป็นมารดาและการคงบทบาทของภรรยาระยะหลังคลอด ระยะหลังคลอดอาจเกิดได้ทั้งภาวะปกติและผิดปกติ ถ้าเป็นระยะหลังคลอดในภาวะผิดปกติ จะหมายถึง ภาวะที่มีการตกเลือดหลังคลอด การติดเชื้อหลังคลอด ซึ่งหมายถึงการติดเชื้อที่ระบบสืบพันธุ์ ระบบทางเดินปัสสาวะ เต้านม และระบบไหลเวียนเลือด โดยความผิดปกติจะเกิดขึ้นในช่วง 6-8 สัปดาห์ แล้วอาจหายเป็นปกติภายใน 6-8 สัปดาห์ หรือใช้เวลานานกว่านี้ ซึ่งภาวะดังกล่าวทำให้การปรับตัวด้านกายวิภาคและสรีรของอวัยวะที่เกี่ยวข้องกับการคลอด และสภาพจิตใจของมารดาหลังคลอดไม่กลับคืนสู่สภาพเหมือนก่อน ตั้งครรภ์ นอกจากนี้ยังส่งผลกระทบถึงการปรับบทบาทความเป็นมารดา และการคงไว้ซึ่งบทบาทภรรยาด้วย ซึ่งต้องได้รับการฟื้นฟูสภาพร่างกายและจิตใจ ให้กลับสู่สภาพปกติโดยเร็วที่สุดซึ่งภูมิปัญญาท้องถิ่นเดิม ได้มีความแยบยลในการดูแล และฟื้นฟูร่างกาย จิตใจของสตรีหลังคลอด ได้เป็นอย่างดี และเป็นข้อปฏิบัติที่มีเหตุผล แฝงความนัยที่สอดคล้องกับแนวทางการแพทย์แผนปัจจุบัน โดยแบ่งการดูแลหลังคลอดได้ 2 ระยะ ดังนี้ คือ
2.1. หลังคลอด 7-10 วันแรก
การปฏิบัติตัวขณะอยู่ไฟ :
ดื่มน้ำอุ่น อาบน้ำอุ่น “เดะ-กเดา เพอะ-กเดา” (นางซึม สำราญสุข อายุ 74 ปี ผู้สูงอายุ. 22 พย. 52)
“รนา-เนอว-เพลิง-บานเจริน เทอ-ออย-มันชือได ชือเจิง” การอยู่ไฟทำให้ร่างกายของมารดาหลังคลอดที่สูญเสียพลังงาน น้ำ และเลือดจากการคลอด อบอุ่นขึ้น เคลื่อนไหวแขนขาได้สะดวก ไม่ปวดแข้งขา (นางจาด สำราญสุข อายุ 48 ปี หมอจับเส้น. 19 พย. 52 ) และความอุ่นที่พอประมาณ จากการอยู่ไฟนี่เอง ยังช่วยให้เลือดมาเลี้ยงบริเวณแผลฝีเย็บได้ดี แผลแห้ง ติดเร็ว ไม่ติดเชื้อ ลดปวด ลดบวมได้เร็ว เนื่องจากหลังคลอดมักมีแผลฝีเย็บ ซึ่งส่งผลให้เกิดความเจ็บปวด และมีการติดเชื้อตามมาได้ อาการบวมหรือห้อเลือด (Ecchymosis) เล็กน้อยถือเป็นภาวะปกติในสัปดาห์แรกหลังคลอด
การสังเกตอาการผิดปกติ :
มดลูกจะลดทั้งน้ำหนักและขนาด เพื่อกลับคืนสู่สภาพปกติเหมือนก่อนตั้งครรภ์ ซึ่งเรียกว่า มดลูกเข้าอู่ (Involution of uterus) ประมาณ 7 วัน หลังคลอด ระดับยอดมดลูกจะอยู่กึ่งกลางระหว่างสะดือกับกระดูกหัวหน่าว
”เยี่ยมแม่หลังคลอดที่บ้านทุกเช้า ติดกัน 7-10 วัน ไปคลึงมดลูก เค้นเลือดที่ค้างออกให้หมด จะได้ไม่มีเลือดค้าง มดลูกเข้าอู่ดี”(นางเป็ง มีบุตรดี อายุ 80 ปี ผดุงครรภ์โบราณ. 20 พย. 52) ซึ่งสอดคล้องกับแนวทางการดูแลแผนปัจจุบัน การที่มดลูกจะหดรัดตัวดีหรือไม่ ขึ้นอยู่กับการไม่มีเศษเลือด( Blood clot) หรือเศษรกค้าง (retained of placenta) น้ำคาวปลา (Lochia)ไหลสะดวกดี และยังเป็นการติดตามเยี่ยมเพื่อถามอาการเปลี่ยนแปลง ให้ข้อแนะนำในการปฏิบัติตัวเพิ่มเติม บำรุงขวัญกำลังใจแก่มารดาหลังคลอดช่วงแรกด้วย
การรับประทานอาหาร และการใช้สมุนไพร :
สมุนไพรขับเลือด ขับน้ำคาวปลา: “รากมะละกอตัวผู้ แก่นต้นมะขาม ต้นตังกอผี นำมาต้มรวมในหม้อเดียวกัน รินเอาน้ำกิน ช่วยขับเลือด” (นายลิง เปรียบดีสุด อายุ 82 ปี ผู้เฒ่าและหมอพื้นบ้านในหมู่ที่ 2 ตำบลตาเบา. 30 กันยายน 2552)
ด้านจิตใจของมารดาหลังคลอด การมีอารมณ์ขัดแย้งและความเจ็บปวด ก็จะมีผลให้การหลั่งน้ำนมลดลง ซึ่งภูมิปัญญาท้องถิ่นเดิมได้ช่วยให้มารดาหลังคลอดได้พักผ่อน ลดอาการอ่อนเพลีย ด้วยการอยู่ไฟ มีสามี แม่ย่า แม่ยาย ช่วยกันดูแล และนอกจากนั้นยังมีสมุนไพรที่มีฤทธิ์ร้อนช่วยขับเลือด ขับลม ขับน้ำนมให้ดื่มด้วย ดังคำบอกเล่าของหมอสมุนไพรในหมู่ 11 ตำบลตาเบา (นายสมพร ดวงใจ อายุ 60 ปี. 31 สค. 52) สูตรสมุนไพรประสะน้ำนม ได้แก่ “แก่นต้นลำดวน กระเทียม 4-5 กลีบ พริกไทยเล็กน้อยตามชอบว่าให้ร้อนมากน้อย เอามาต้มรวมกัน ให้น้ำออกสีแดง หรือถ้าให้ดี ใส่น้ำ 3 ส่วน ต้มให้เหลือ 1 ส่วน รินน้ำให้แม่หลังคลอดกิน ทำให้นมคัดตึง น้ำนมเยอะ ไหลดี” ให้ดื่มตั้งแต่ภายใน 2-3 วันแรกเลย
การปฏิบัติตัวเพื่อป้องกันอันตรายหรือภาวะแทรกซ้อน :
ห้ามยกของหนัก ทำให้มดลูกหย่อน “มันออย-เลอะ-ทง็วน น็อง-ทเลี๊ยะซโบน” (สนทนากลุ่มสตรีและผู้ดูแล สามี จำนวน 6 คน ที่เคยใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นในการดูแลหลังคลอด. 18 พย. 52) กล้ามเนื้ออุ้งเชิงกราน ความแข็งแรงค่อยๆ เริ่มกลับคืนมาแต่ไม่เหมือนเดิม ถ้ามีการฉีกขาดหรือขยายออกไปมากจากการคลอดอาจทำให้เกิดอวัยวะสืบพันธุ์เคลื่อนต่ำ (Genital hernia) ได้ การยกของหนัก เป็นการเพิ่มความดันบริเวณช่องท้อง ก่อให้เกิดภาวะมดลูกหย่อนได้
งดมีเพศสัมพันธ์กับสามี เพื่อความปลอดภัย ไม่ติดเชื้อเข้าทางช่องคลอด หรือแผลฝีเย็บ “ตอม-มันออยเบท-ปะเดย-เวีย-ตะเจี๊ยะ เตจน็องมันโสรล” (นางซึม สำราญสุข อายุ 74 ปี ผู้สูงอายุ. 22 พย. 52 ) หมายถึง งดมีเพศสัมพันธ์กับสามี เพราะทำให้ร่างกายได้รับความเย็น อาจป่วยได้ ซึ่งหากมารดาร่างกายมีการติดเชื้อ อาการแสดงที่เกิดจากภาวะติดเชื้อเข้ากระแสเลือด ร่างกายจะเริ่มมีไข้สูง เมื่อเข้าสู่ภาวะช็อคอุณหภูมิร่างกายจะเย็นลง ระดับความรู้สติลดลง อาจเสียชีวิตได้
การรักษาความสะอาดของร่างกาย ข้อปฏิบัติเชื่อถือ สืบทอดกันแต่เดิม คือการอาบน้ำอุ่น อาบบนบ้าน ซึ่งหมายถึงไม่ให้มารดาหลังคลอดออกไปลงอาบน้ำในแม่น้ำลำคลอง เพราะอาจเกิดการติดเชื้อเข้าทางโพรงมดลูก เนื่องจากปากมดลูกยังไม่ปิด และน้ำที่อาบสามีจะขุดร่องให้ไหลไปรวมกันอยู่เป็นที่ใต้ถุน หรือข้างบ้าน คลุมด้วยไม้หนาม เชื่อว่าป้องกันไม่ให้ผีปอบมาเก็บกินน้ำที่ล้างคาวเลือดของมารดาหลังคลอด ซึ่งจะทำให้มารดาหลังคลอดเจ็บป่วยได้ นั่นคือหลักสุขาภิบาลที่ชาญฉลาดของภูมิปัญญา เนื่องจากการคลุมด้วยไม้หนามไว้ ช่วยป้องกันเด็กๆ หรือสัตว์ต่างๆเข้าใกล้ ซึ่งอาจไปขุดคุ้ย ทำให้เกิดแพร่กระจายของเชื้อโรคได้ ซึ่งในปัจจุบันการอาบน้ำ มักจะอาบในห้องน้ำที่มีหลักสุขาภิบาลดีแล้ว จึงอาจจะไม่สามารถพบเห็นภาพเดิมในอดีตอีก
2.2. หลังคลอด หลัง 7-10 วัน ไปแล้ว
การปฏิบัติตัวขณะอยู่ไฟ :
กรณียังอยู่ไฟต้องงดมีเพศสัมพันธ์กับสามีต่อ ช่วยคุมกำเนิดได้นาน “เนอว-เพลิง-บานยูร์-คุมบานยูร์” (นางจาด สำราญสุข อายุ 48 ปี หมอจับเส้น. 19 พย. 52 ) อาบอุ่น ดื่มอุ่นต่อ เพราะการดื่มอุ่น คือการดื่มน้ำที่ผ่านการต้ม ช่วยลดความเสี่ยงที่จะเกิดการติดเชื้อทางเดินอาหาร ซึ่งส่งผลให้ร่างกายฟื้นตัวได้เร็วขึ้น
การรับประทานอาหาร และการใช้สมุนไพร :
เลือกอาหารรับประทานที่ดีกับร่างกาย “ตอม-นมปันเจาะ เวีย-ปโอม ตอม-ตัมเปียง-เวียเทอ-ออย” ชือได ชือเจิง” หมายถึงงดรับประทานขนมจีน เพราะเป็นของหมักดอง อาจทำให้มีปัญหาในระบบทางเดินอาหาร เกิดท้องร่วง เสียน้ำ และเกลือแร่ ร่างกายอ่อนเพลียได้ งดรับประทานหน่อไม้ เพราะมีกรดยูริคสูง ทำให้เกิดปัญหาปวดข้อ ปวดเข่าได้ (สนทนากลุ่มสตรีและผู้ดูแล สามี จำนวน 6 คน ที่เคยใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นในการดูแลหลังคลอด. 18 พย. 52)
เต้านมมารดาหลังคลอด ในระยะให้นมบุตร (Lactation) ขนาดของเต้านมจะมีขนาดใหญ่
กว่าในระยะตั้งครรภ์ เพราะถุงผลิตน้ำนมมีการสร้างน้ำนมและท่อน้ำนมมีการขยายใหญ่เต็มที่เพื่อเก็บน้ำนมสำหรับเลี้ยงทารก จากการวิจัยเชิงสำรวจของหน่วยงานหลังคลอด โรงพยาบาลปราสาท เมื่อปี 2551 – 2552 พบว่า 61% ของสตรีหลังคลอดทำนา มีความรู้ในการเลี้ยงลูกด้วยนมแม่ระดับสูง 54.9% , ทัศนคติระดับดี 73% แต่มีเพียง 34% เท่านั้นที่เลี้ยงลูกด้วยนมแม่ได้สำเร็จ 6 เดือนเต็ม ซึ่งสตรีหลังคลอดที่อาชีพทำนา มักเป็นผู้ที่มีภูมิลำเนาดั้งเดิมในพื้นที่อำเภอปราสาท ไม่ย้ายถิ่นฐาน ยึดถือแนวปฏิบัติตามวิธี ที่สืบทอดกันต่อๆมา และต้องการการสนับสนุนด้านความรู้ในการเลือกใช้สมุนไพรท้องถิ่นที่ช่วยขับน้ำนม ที่จะช่วยส่งเสริมให้สามารถเลี้ยงลูกด้วยนมแม่ได้สำเร็จมากขึ้น มีการเลือกรับประทานอาหารที่เชื่อว่าเป็นสมุนไพรขับน้ำนม เช่น น้ำขิง ปลีกล้วย ยาต้มเปลือกต้นลำดวน เป็นต้น (นายลิง เปรียบดีสุด ผู้เฒ่าในหมู่ที่ 2 ตำบลตาเบา. 30 กันยายน 2552) และสมุนไพรประสะน้ำนม ที่ใช้ในช่วง 7-10 วันแรกหลังคลอด ก็ยังสามารถดื่มต่อเนื่องได้อีกเช่นกัน
การปฏิบัติตัวเพื่อป้องกันอันตรายหรือภาวะแทรกซ้อน :
“รนา-ตอมมันบาน เวียมันโสรล เก-ฮาว-ทาเวีย-ซี-กันเตล” (สนทนากลุ่มสตรีและผู้ดูแล สามี จำนวน 6 คน ที่เคยใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นในการดูแลหลังคลอด. 18 พย. 52) ใครงดมีเพศสัมพันธ์กับสามีไม่ได้ จะป่วย ผอมแห้งลงๆ ไม่อยากอาหาร บางรายถึงแก่ชีวิต
การงดยกของหนัก ยังต้องปฏิบัติต่อไปอีก บางคนก็ปฏิบัติไปจนถึงหลังคลอด 3 เดือน บ้างก็ 6 เดือน
ซึ่งความเชื่อ หรือการยึดถือปฏิบัติดังกล่าวข้างต้น มารดาหลังคลอด มักไม่กล้าที่จะบอกเล่าให้เจ้าหน้าที่สาธารณสุขในพื้นที่ ที่ติดตามเยี่ยมหลังคลอดให้ทราบ เนื่องจากเกรงว่าจะไม่ถูกต้องตามหลักการแพทย์แผนปัจจุบัน คิดว่าอาจได้รับการตำหนิจากเจ้าหน้าที่ ที่ไปพบในการเยี่ยมบ้านได้ และในโรงพยาบาลปราสาทและสถานบริการสาธารณสุขเครือข่ายในพื้นที่เอง ก็มีระบบบริการการแพทย์แผนไทย แต่ยังไม่เคยมีผู้ศึกษาว่าตรงตามความเชื่อเดิมที่มีอยู่ในพื้นที่หรือไม่ และไม่ได้นำมาประยุกต์ผสมผสานกับการแพทย์แผนปัจจุบัน เพื่อดูแลสุขภาพมารดาทารกเลย มีความเป็นไปได้หรือไม่ที่จะนำภูมิปัญญาท้องถิ่นที่เคยปฏิบัติสืบทอดกันมาแล้วส่งผลดีต่อสุขภาพสตรีหลังคลอด มาผสมผสานกับแนวทางการแพทย์แผนปัจจุบันเพื่อจัดบริการให้ตรงกับความต้องการของประชาชนในพื้นที่มากที่สุด ดังปรากฏในข้อเสนอของกลุ่มมารดา และ ญาติ จำนวน 7 คน ที่หน่วยงานหลังคลอด. สนทนากลุ่ม 31 สค. 52 บอกว่า
“ออย-มอ-ปรับ ทาเนอวเพลิงยังนา บันเจีย” หมายถึง ให้เจ้าหน้าที่บอกว่าอยู่ไฟแบบไหน จึงจะได้ผลดี
“จแนย-ออยตอมโอย –กแมย เวียเค๊าะ-ทนัม-มอ” แนะนำอาหารที่มีในพื้นที่ว่าควรงดอันไหน จะได้ไม่ขัดกับยาที่หมอให้
“อยากจะได้อบไอน้ำสมุนไพรหอมๆ น่าจะมีแรง มีกำลังดี”
“ไม่อยากให้หมอตำหนิ เวลาไปเจอแม่อยู่ไฟที่บ้าน อยากให้แนะนำวิธีที่ถูกต้อง”
บทสรุป
ภูมิปัญญาท้องถิ่นที่ยังคงสืบทอด และปฏิบัติต่อๆกันมา โดยเฉพาะในการดูแลสุขภาพตนเองของหญิงหลังคลอดในกลุ่มชาติพันธ์แขมร์เลอ ผู้เขียนเห็นว่า เราควรเปลี่ยนมุมมองจากฐานความคิดเดิม ซึ่งเป็นเรื่องสำคัญที่จะทำให้เราเริ่มมองเห็นศักยภาพของภูมิปัญญาพื้นบ้าน สะท้อนให้เห็นถึงการเคารพในศักดิ์ศรีของประชาชนในการดูแลสุขภาพของตนเอง โดยใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นที่สืบทอดกันมาอย่างยาวนานในชุมชน ซึ่งถ้าเราศึกษาอย่างเข้าใจถ่องแท้แล้ว จะสามารถนำมาปรับใช้กับการบริการสาธารณสุขชุมชนได้ อย่างผสมผสานกลมกลืน ไม่ขัดต่อความรู้ที่ชุมชนมีอยู่ก่อนแล้ว โดยไม่มองข้ามบริบททางวัฒนธรรม ไม่ขัดต่อหลักการดูแลส่งเสริมสุขภาพ เป็นส่วนหนึ่งของการพัฒนาระบบงานสาธารณสุข และพัฒนาระบบวัฒนธรรมภูมิปัญญาท้องถิ่น ให้เชื่อมโยงเข้าด้วยกัน ช่วยลดความเข้าใจที่แตกต่างกัน ระหว่างบุคลากรทางสาธารณสุขกับผู้รับบริการ บ่งบอกถึงการยอมรับสิทธิมนุษยชน ช่วยส่งเสริมศักยภาพในการพึ่งตนเองของชุมชน สนับสนุนการใช้ภูมิปัญญาพื้นบ้าน หรือ การแพทย์พื้นบ้าน เป็นอีกทางเลือกหนึ่งในการแก้ไขปัญหาสุขภาพของประชาชนในพื้นที่ได้
......................................................................................................................................
บรรณานุกรม
กิ่งแก้ว เกษโกวิษ และคณะ. ภูมิปัญญาชาวบ้านที่ยังคงสืบทอดของหญิงตั้งครรภ์ หญิง
หลังคลอด และการเลี้ยงดูเด็ก ในเขตอำเภอหนองเรือ จังหวัดขอนแก่น. 2548
เกรียงยุทธ ก้อนทอง. การค้นคว้าแบบอิสระ ปริญญาพยาบาลศาสตรมหาบัณฑิต
(สุขภาพจิตและการพยาบาลจิตเวช) มหาวิทยาลัยเชียงใหม่. ภาวะซึมเศร้าในมารดาหลังคลอด โรงพยาบาลน่าน. 2548
จตุพร วิศิษฏ์โชติอังกูร. วิทยานิพนธ์ ศึกษาศาสตรมหาบัณฑิต(การส่งเสริมสุขภาพ).
มหาวิทยาลัยเชียงใหม่. ภูมิปัญญาท้องถิ่นกับการดูแลสุขภาพของหญิงหลังคลอด ชาวลีซู.2547
จรรยา จินต์จิระนันท์. วิทยานิพนธ์ ศึกษาศาสตรมหาบัณฑิต(การส่งเสริมสุขภาพ).
มหาวิทยาลัยเชียงใหม่. การประยุกต์ใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นในการดูแลตนเองของหญิงหลังคลอด ในตำบลบ้านกลาง อำเภอสันป่าตอง จังหวัดเชียงใหม่. 2547
ดวงชีวัน บูรณะกิจ. วิทยานิพนธ์ปริญญาพยาบาลศาสตรมหาบัณฑิต สาขาการพยาบาล
ครอบครัว บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยขอนแก่น. ความเครียดและพฤติกรรมการเผชิญความเครียดของหญิงตั้งครรภ์ที่ติดเชื้อเอชไอวี ในจังหวัดขอนแก่น. 2544
สุพรรณี สุ่มเล็กและคณะ. วารสารคณะพยาบาลศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น ปีที่ 28
ฉบับที่ 1 (มกราคม-เมษายน) . บทความคุณภาพชีวิตของมารดาที่ติดเชื้อเอดส์. 2548
สิริพันธ์ รุ่งวิชานิวัฒน์ และคณะ. วารสารวิชาการคณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์
มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ปีที่ 5 ฉบับที่ 1 มค. – เมย. สารสนเทศที่เกี่ยวกับภูมิปัญญาพื้นบ้านทางการแพทย์แผนไทย : กรณีศึกษาอำเภอโคกโพธิ์ จังหวัดปัตตานี. 2552
เอกสารอัดสำเนา. หนังสือพิมพ์มติชน. บทความเรื่อง ประชากรโลก : ประชากรไทย. 2547
http://www.tkc.go.th/ ศูนย์กลางความรู้แห่งชาติ ภูมิปัญญาท้องถิ่นภาค
ตะวันออกเฉียงเหนือ. 2552 (ออนไลน์) สืบค้นวันที่ 19 กันยายน 2552
http://www.panyathai.or.th บทความภูมิปัญญาชาวบ้าน. 2552 (ออนไลน์) สืบค้นวันที่ 19
กันยายน 2552
http://www.school.net.th/ สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชน โดยพระราชประสงค์ใน
พระบาทสมเด็จประเจ้าอยู่หัว. 2552 (ออนไลน์) สืบค้นวันที่ 19 กันยายน 2552
http://www.isangate.com/ ภูมิปัญญาอีสาน. 2550 (ออนไลน์) สืบค้นวันที่ 19 กันยายน
2552
รายชื่อผู้ให้ข้อมูลสัมภาษณ์เชิงลึกภาคสนาม
ผู้ให้ข้อมูลหลัก หมู่ 2 และหมู่ 11 ตำบลตาเบา อำเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร์
1. ชื่อ นายสมพร ดวงใจ อายุ 61 ปี, หมอสมุนไพร, สัมภาษณ์ (31 สิงหาคม 2552)
2. ชื่อ นายลิง เปรียบดีสุด อายุ 82 ปี, ผู้สูงอายุและหมอพื้นบ้าน, สัมภาษณ์ (30 กันยายน 2552)
3. ชื่อ นางเป็ง มีบุตรดี อายุ 80 ปี, ผดุงครรภ์โบราณ, สัมภาษณ์ (20 กันยายน 2552)
4. ชื่อ นางจาด สำราญสุข อายุ 48 ปี, หมอจับเส้น, สัมภาษณ์ (19 พฤศจิกายน 2552)
5. ชื่อ นางซึม สำราญสุข อายุ 74 ปี, ผู้สูงอายุ, สัมภาษณ์ (22 พฤศจิกายน 2552)
6. กลุ่มสตรีหลังคลอดและ ญาติ จำนวน 7 คน ตึกหลังคลอด รพ.ปราสาท, สนทนากลุ่ม (31 สิงหาคม 2552)
7. กลุ่มสตรีหลังคลอดแม่ย่า แม่ยาย และสามีผู้คลอด จำนวน 6 คน ตึกหลังคลอด รพ.ปราสาท, สนทนากลุ่ม (16 สิงหาคม 2552)
8. กลุ่มสตรี ผู้ดูแล และสามี ที่เคยใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นในการดูแลสตรีหลังคลอดจำนวน 6 คน, สนทนากลุ่ม (16 สิงหาคม 2552)
ผู้ให้ข้อมูลหลัก เมืองชนะสมบูรณ์ สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว
1. ชื่อ แม่บัวลี ห่อชินวงษ์ อายุ 74 ปี, ผู้สูงอายุ, สัมภาษณ์ (22 สิงหาคม 2552)
2. ชื่อ แม่ได้ สีนาวงษ์ อายุ 63 ปี, ผู้สูงอายุ, สัมภาษณ์ (22 สิงหาคม 2552)
